Έληξαν την Κυριακή, 24 Ιουλίου 2011, οι εργασίες του Διεθνούς Συνεδρίου “Ο λαϊκός πολιτισμός της Κύπρου και της Κρήτης”, που οργάνωσε στον Πύργο Αλικιανού η Εταιρεία Κρητικών Σπουδών-Ίδρυμα Καψωμένου, σε συνεργασία με τις Πολιτιστικές Υπηρεσίες του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού της Κυπριακής Δημοκρατίας, το Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Κρήτης, την Περιφέρεια Κρήτης και το Δήμο Πλατανιά. Το Συνέδριο χρηματοδοτήθηκε από τις Πολιτιστικές Υπηρεσίες του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού της Κύπρου και από την Περιφέρεια Κρήτης, ενώ συνεισέφεραν ως χορηγοί σε χρήμα ή σε είδος ο Δήμος Πλατανιά, η Τράπεζα Κύπρου, ο Όμιλος Επιχειρήσεων Λεπτός, το Villa Mercedes (Παπασηφάκης-Κανατάκης), το ΙΝΚΑ, η ΕΤΑΝΑΠ, η ΒΙΟΧΥΜ, τα Ζαχαροπλαστεία "Χιωτάκης", το Κρεοπωλείο 108, το Κρεοπωλείο Εμμ. Σταματάκης, το Σούπερ Μάρκετ Στέλιος Μαρκουλάκης.
Το Πρόγραμμα του Συνεδρίου περιελάμβανε την Εναρκτήρια Πανηγυρική Συνεδρία και 8 Τακτικές συνεδρίες, αφιερωμένες ισόρροπα στον Κυπριακό λαϊκό πολιτισμό, στον Κρητικό λαϊκό πολιτισμό και στη συγκριτική εξέτασή τους.
Στην Εναρκτήρια Πανηγυρική Συνεδρία, που άνοιξε κι έκλεισε η χορωδία “Κρητικές Μαδάρες”, με ριζίτικα τραγούδια σύμφωνα με την παραδοσιακή τάξη, τους Συνέδρους καλωσόρισε εκ μέρους του οργανωτικού φορέα η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κρήτης κα Ελπινίκη Νικολουδάκη, εκ μέρους της Πολιτείας ο Αντιπεριφερειάρχης κ. Απόστολος Βουλγαράκης και εκ μέρους της Τοπικής Αυτοδιοίκησης ο Δήμαρχος Πλατανιά κ. Ιωάννης Μαλανδράκης. Την έναρξη των εργασιών του Συνεδρίου εκήρυξε, εκ μέρους του Υπουργού Παιδείας και Πολιτισμού της Κυπριακής Δημοκρατίας [που το πρόσφατο τραγικό ατύχημα στην Κύπρο δεν του επέτρεψε να παρευρεθεί], ο Διευθυντής των Πολιτιστικών Υπηρεσιών του Υπουργείου κ. Παύλος Παρασκευάς. Ακολούθησε η εισαγωγική ομιλία του Προέδρου της Εταιρείας Κρητικών Σπουδών, καθηγητή Ερατοσθένη Γ. Καψωμένου, ο οποίος αφιέρωσε το Συνέδριο στη μνήμη των θυμάτων της κυπριακής τραγωδίας του Ιουλίου 1974 και του Ιουλίου 2011. Αναπτύσσοντας το θέμα “Ο λαϊκός πολιτισμός της Κύπρου και της Κρήτης και το μεσογειακό πολιτισμικό πρότυπο”, ο ομιλητής εξήγησε ότι οι πολιτισμικές παραδόσεις της Κρήτης και της Κύπρου, κοντά στις ισχυρές τοπικές ιδιομορφίες, παρουσιάζουν μια ιδιαίτερη συγγένεια, καθώς διασώζουν περισσότερα αρχαϊκά στοιχεία από άλλες περιοχές και ταυτόχρονα είναι από τις πιο ζωντανές και δυναμικές παραδόσεις του ελληνικού χώρου. Μ' αυτά τα χαρακτηριστικά, αποτελούν αυθεντικές εκδοχές της νεοελληνικής λαϊκής κουλτούρας, ενώ, χάρη στον αρχαϊκό τους χαρακτήρα, αντιπροσωπεύουν τη μακροβιότερη και αυθεντικότερη εκδοχή του μεσογειακού πολιτισμικού προτύπου. Το Μεσογειακό πολιτισμικό πρότυπο είναι το θεωρητικό αρχέτυπο που προκύπτει από τις κοινές δομές που συνδέουν τους παραδοσιακούς πολιτισμούς της Μεσογειακής λεκάνης και διαμορφώθηκε από τους αγροτοκτηνοτροφικούς και θαλασσινούς πληθυσμούς της περιοχής, μέσα από μια ιστορική διαλεκτική χιλιετιών. Και είναι ουσιωδώς διαφορετικό από το δυτικό αστικό μοντέλο της βιομηχανικής και τεχνολογικής εποχής, που έχει κυριαρχήσει διεθνώς. Το διακριτικό του γνώρισμα είναι η αρχή της ισορροπίας που ορίζει τις θεμελιώδεις σχέσεις ανθρώπου – φύσης, ατόμου – κοινωνίας, ορθολογισμού – μυστικισμού.
Το πρόγραμμα της πρώτης ημέρας έκλεισε με Κρητική παραδοσιακή βραδιά, όπου έπαιξε και τραγούδησε το συγκρότημα του Λεωνίδα Λαϊνάκη (λύρα – λαγούτο) και χόρεψαν το παιδικό συγκρότημα της Σχολής Θεοχάρη Ξηρουχάκη και το χορευτικό συγκρότημα του Αλικιανού, οι “Βιγλάτορες”.
Στην πρώτη Τακτική συνεδρία, αφιερωμένη στον παραδοσιακό πολιτισμό της Κύπρου (Παρασκευή, 22 Ιουλίου), παρουσιάστηκαν από τους ειδικούς εισηγητές: ο παραδοσιακός διάκοσμος της κυπριακής λαϊκής αρχιτεκτονικής (ξυλόγλυπτα, λιθόγλυπτα, ζωγραφικά κοσμήματα των δύο τελευταίων αιώνων) από την καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κύπρου κα Φρόσω Ηγουμενίδου, τα έθιμα με μαντικό χαρακτήρα από την κα Θεοφανώ Κυπρή, Διευθύντρια του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών της Κύπρου, φίλτρα, ξόρκια και μαγείες στην κυπριακή λαϊκή παράδοση από τη φιλόλογο Σταματία Λαουμτζή, τα έθιμα του παραδοσιακού γάμου στην Κύπρο και στην Κρήτη (κοινά στοιχεία, ομοιότητες) από τη συγγραφέα Καλλιόπη Πρωτοπαπά, ήθη και έθιμα της Κύπρου στα τέλη του 18ου αιώνα μέσα από το Οδοιπορικό Ιταλού περιηγητή, από τον Matteo Miano, του Πανεπιστημίου της Catania.
Στη Β΄ Τακτική συνεδρία, αφιερωμένη στα μνημεία του λόγου και κυρίως στο δημοτικό τραγούδι, εξετάστηκαν: η ποιητική του κυπριακού δημοτικού τραγουδιού με αφετηρία το λεξιλόγιο (το “άγριν και το “αρκοτζεράμιον”) από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Κύπρου κ. Μιχάλη Πιερή, τα μνημεία του λόγου ως πηγή έμπνευσης των Κυπρίων καλλιτεχνών (εικαστική απόδοση των όντων της λαϊκής μυθολογίας) από τον χαράκτη Χαμπή Τσαγγάρη, η διδασκαλία του δημοτικού τραγουδιού στη Μέση Εκπαίδευση ως πολιτιστικό αγαθό, από τους φιλολόγους Γιώργο Μύαρη, Δέσποινα Νικολάου και Αγγέλα Ριαλά.
Στην Γ΄ Τακτική συνεδρία, αφιερωμένη στην παραδοσιακή μουσική της Κύπρου, ο μουσικοσυνθέτης Ευαγόρας Καραγιώργης ανέλυσε τις μουσικές συγγένειες ανάμεσα στην κυπριακή και την κρητική δημοτική μουσική· η φιλόλογος και Δφ Ειρήνη Ροδοσθένους μελέτησε τις ιδιότυπες παραδοσιακές μελωδίες ("φωνές") των δημοτικών τραγουδιών της Κύπρου και έδειξε με ποιο τρόπο πετυχαίνουν την εναρμόνιση ποιητικού λόγου και μελωδίας και τη δραστικότητα του μηνύματος· ο μουσικός και τραγουδιστής Μιχάλης Ττερλικκάς παρουσίασε το κυπριακό πνευστό όργανο “πιθκιαύλιν” (: φιαμπόλι), τον τρόπο κατασκευής του σε συσχετισμό με τις ιδιότητες, τη μουσική ποιότητα και τη λειτουργία του· η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου της Λευκωσίας Έλλη Δουκανάρη παρουσίασε τα κυπριακά “τσιατιστά” από τη σκοπιά μιας κοινωνιογλωσσολογικής μελέτης.
Η δεύτερη μέρα του Συνεδρίου έκλεισε με μια πλούσια Κυπριακή παραδοσιακή βραδιά, όπου ακούστηκαν 18 δημοτικά τραγούδια από εξαίρετους εκτελεστές (όπως ο Μιχάλης Ττερλικκάς κι ο Ευαγόρας Καραγιώργης), σόλο “πιθκιαύλιν” από τον Αντρέα Γρίστακκο, παραδοσιακοί κυπριακοί χοροί από τη χορευτική ομάδα του ΘΕΠΑΚ. Η βραδιά έκλεισε με τα περίφημα “τσιατιστά”, όπου δύο από τους καλύτερους ζώντες ποιητάρηδες, ο Αντρέας Γρίστακκος και ο Γιαννάκης Ττίκκης επιδόθηκαν σε μια ομηρική μαντιναδομαχία.
Στη Δ΄ Τακτική συνεδρία (Σάββατο, 23 Ιουλίου), αφιερωμένη στο κρητικό δημοτικό τραγούδι και τα μνημεία του λόγου, ο Giuseppe Sanfratello, διδάκτορας του Πανεπιστημίου της Catania (Σικελία), μίλησε για τις νέες προοπτικές έρευνας του ριζίτικου τραγουδιού· η φιλόλογος Αντωνία Μαλακονάκη παρουσίασε την ανακοίνωση “Ιδιαιτερότητες του ριζίτικου τραγουδιού”· η φιλολογος Μαρία Φραγκιαδάκη επιχείρησε μια συγκριτική ανάλυση των κυπριακών και κρητικών παραλλαγών του “τραγουδιού της Ανδρονίκης”. Τέλος, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου Γιώργος Ανδρειωμένος μελέτησε μια περίπτωση εκμετάλλευσης του λαϊκού πολιτισμού της Κρήτης και της Κύπρου από την προπαγάνδα του μεταξικού περιοδικού "Η Νεολαία", πoυ είχε στόχο να κερδίσει τη συμπάθεια των Κρητικών.
Η Ε΄ Τακτική συνεδρία ήταν αφιερωμένη στον παραδοσιακό πολιτισμό καί την εθιμική ζωή στην Κρήτη. Τα πειράγματα ως μέσο ψυχαγωγίας του Κρητικού λαού ήταν το θέμα που παρουσίασε ο δάσκαλος και λαογράφος Αριστοφάνης Χουρδάκης. Ο Βασίλης Χαρωνίτης μελέτησε τις αποσπερίδες και τη συμβολή τους στο λαϊκό πολιτισμό. Η λαογράφος Ειρήνη Ταχατάκη περιέγραψε εννέα έθιμα του Κλήδονα σε χωριά του Ηρακλείου και παρέθεσε άγνωστες λεπτομέρειες από την τέλεσή τους. Η φιλόλογος Κλειώ Παπαδερού εξέθεσε τα πορίσματά της από τη μελέτη των φυσικών δαιμονίων στην Κρήτη και ιδιαίτερα του Μεσημερά, που ερμήνευσε ως μυθική επιβίωση του αρχαίου θεού Πάνα. Τέλος, ο Παναγιώτης Καμηλάκης, ερευνητής του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, παρουσίασε τη μελέτη του για τις εμποροπανηγύρεις στην Κύπρο και στην Ελλάδα.
Η ΣΤ΄ Τακτική συνεδρία ήταν αφιερωμένη στη συγκριτική εξέταση του προφορικού πολιτισμού της Κύπρου και της Κρήτης. Ο δάσκαλος και λαογράφος Σταμάτης Αποστολάκης παρουσίασε και σχολίασε τα Κρητικά δημοτικά τραγούδια που εξυμνούν τον Κυπριακό αγώνα 1955-59. Η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κρήτης Ελπινίκη Νικολουδάκη, στην ανακοίνωσή της “Mήτις και τιμή στο κυπριακό και το κρητικό παραμύθι”, παρουσίασε τις πρώτες διαπιστώσεις από την έρευνά της σε συλλογές κυπριακών και κρητικών παραμυθιών με στόχο την ανίχνευση σχέσεων μορφολογίας. Η συγκριτική έρευνα απέδειξε ότι, μολονότι τα ομόθεμα παραμύθια είναι ελάχιστα στην κυπριακή και στις κρητικές συλλογές, τα μαγικά μέσα που βοηθούν την ηρωίδα παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες ως προς τις λειτουργίες που επιτελούν και ως προς τον τρόπο που επηρεάζουν την πλοκή της υπόθεσης. Τη συνεδρία έκλεισε η Αργυρώ Μουντάκη, υποψ. διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών, η οποία επιχείρησε μια συγκριτική ανάλυση δύο ελληνικών παραλλαγών του παραμυθιού της Σταχτοπούτας (του κρητικού “Αθοκάτσουλου” και της κυπριακής “Σταχτούς”) με το αντίστοιχο παραμύθι των αδελφών Γκρημ.
Στη Ζ΄ Τακτική συνεδρία εξετάστηκε η θεματική, η κοσμοαντίληψη και τα αξιακά πρότυπα στο κυπριακό και στο κρητικό δημοτικό τραγούδι. Σ' αυτό το πλαίσιο, ο Διευθυντής Πολιτιστικών Υπηρεσιών και ερευνητής κ. Παύλος Παρασκευάς παρουσίασε τον λαϊκότροπο ποιητή Δημήτρη Λυπέρτη και ανέδειξε, μέσα από τα λαογραφικά στοιχεία του έργου του, τον ουσιαστικό σύνδεσμο του ποιητή με την κυπριακή λαϊκή παράδοση. Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου κ. Γιάννης Ιωάννου ανέδειξε έναν άγνωστο κι ωστόσο πολύ αξιόλογο Κύπριο λαϊκό ποιητή, τον Κωστή Λαουτάρη. Ο φιλόλογος και συγγραφέας Ανδρέας Μακρίδης ανέδειξε μέσα από μια συστηματική ανάλυση τη θέση που έχει το ερωτικό στοιχείο στα “δημώδη άσματα” και στα δημοτικά τραγούδια της Κύπρου. Τέλος, ο καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου κ. Γιώργος Κοντογιώργης εξέτασε την κομβική σχέση του ατομικού με το συλλογικό στο δημοτικό τραγούδι της Κύπρου και της Κρήτης.
Το Πρόγραμμα της τρίτης μέρας ολοκληρώθηκε με μια λαμπρή παράσταση από το Θεατρικό Εργαστήρι του Πανεπιστημίου Κύπρου (ΘΕΠΑΚ), που παρουσίασε θεατρική διασκευή του Άσματος του γιοφυριού σε σκηνοθεσία Μιχάλη Πιερή και μουσική Ευαγόρα Καραγιώργη.
Η όγδοη και τελευταία Τακτική συνεδρία (Κυριακή, 24 Ιουλίου 2011) είχε ως θεματικό άξονα τις επιβιώσεις του παραδοσιακού λαϊκού πολιτισμού. Μέσα απ' αυτή την οπτική, η Λέκτορας του Πανεπιστημίου Πατρών κα Όλγα Βαρτζιώτη ανέπτυξε το θέμα: “Επιβιώσεις κρητικών μύθων στη λογοτεχνία: το “δοκούν παραδόξως” και οι ιστορικοί συσχετισμοί του στη Ρώμη του 1ου π.Χ. αιώνα”. Η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου του Drexel, Φιλαδέλφια, Η.Π.Α., Μαρία Χναράκη ανέλυσε τα “μουσικά ηχοτόπια” του κρητικού δημοτικού τραγουδιού. Ο Δφ Χάρης Στρατιδάκης παρουσίασε τα κρητικά καθαρογλωσσήματα, τον τόπο και χρόνο λειτουργίας τους και το φαινόμενο της “παράλλαξης”. Ο Σχολικός Σύμβουλος Κώστας Μουτζούρης ανέπτυξε το θέμα “Η μαντινάδα της Κρήτης σήμερα”. Και τέλος, ο φιλόλογος και ερευνητής Ανδρέας Λενακάκης παρουσίασε και σχολίασε το φαινόμενο των ευχετηρίων διστίχων που μεταδίδονται μέσω των κινητών τηλεφώνων (με μηνύματα “sms”), τα οποία φαίνεται να έχουν υποκαταστήσει στην εποχή μας την προφορική παράδοση.
Η Η΄ Τακτική συνεδρία έκλεισε με την απόδοση τιμής στους δασκάλους λαογράφους Σταμάτη Αποστολάκη, Ειρήνη Ταχατάκη, Βασίλη Χαρωνίτη και Αριστοφάνη Χουρδάκη για τη συμβολή τους στην έρευνα και διάσωση του λαϊκού πολιτισμού. Το έργο τους παρουσίασαν, αντίστοιχα, οι Μαρία Πατρελάκη, Ελπινίκη Νικολουδάκη, Κώστας Μουτζούρης και Ανδρέας Λενακάκης.
Ακολούθησε ο Απολογισμός του Συνεδρίου, όπου διαπιστώθηκε ότι οι εισηγήσεις εκάλυψαν ικανοποιητικά το υπό μελέτη πεδίο: τόσο τον κυπριακό και τον κρητικό λαϊκό πολιτισμό στις βασικές τους εκφάνσεις (μνημεία του λόγου, υλικός πολιτισμός, εθιμική ζωή) όσο και τη μεταξύ τους συγκριτική εξέταση (μουσικών παραδόσεων, τραγουδιών, παραμυθιών, εθίμων, αξιακών κωδίκων). Από το σύνολο των ανακοινώσεων και τις σχετικές συζητήσεις προέκυψαν ορισμένα ενδιαφέροντα συμπεράσματα:
α. στις παραδοσιακές κοινότητες της υπαίθρου αλλά και σε ημιαστικές και αστικές περιοχές των δύο μεγαλονήσων ο παραδοσιακός λαϊκός πολιτισμός εξακολουθεί να συντηρείται και να αναπαράγεται, ακόμη και να ανανεώνεται ως προς ορισμένα είδη, δείχνοντας αξιοσημείωτη αντοχή και προσαρμοστικότητα στις νέες συνθήκες.
β. Παρά τις τοπικές ιδιομορφίες, και οι δύο ανάγονται σε ένα κοινό πολιτισμικό πρότυπο, το νεοελληνικό, και διασώζουν συστατικά στοιχεία ενός αρχετύπου που συνδέει τον ελληνικό με άλλους παραδοσιακούς πολιτισμούς της Νότιας Ευρώπης και που είναι το Μεσογειακό πολιτισμικό πρότυπο.
γ. Αυτό το πρότυπο αποχτά ιδιαίτερη σημασία στη σημερινή συγκυρία γενικευμένης κρίσης, καθώς προσφέρει στην παγκόσμια διαλεκτική των αξιών μια εναλλακτική πρόταση δοκιμασμένη και αξιόπιστη, απέναντι στο κυρίαρχο διεθνώς δυτικό μοντέλο, που έχει εξαντλήσει τα όριά του.