Ομιλία στον Αλικιανό Χανίων προς τιμήν του Γεωργίου Καψωμένου, το Καλοκαίρι του 2010, στην εναρκτήρια πανηγυρική συνεδρία της 5ης Αυγούστου. (5-8 Αυγούστου 2010: Συνέδριο Εταιρείας Κρητικών Σπουδών – Ιδρύματος Καψωμένου – Αφιέρωμα στην Κύπρο: Οι Τέχνες και τα Γράμματα στην Κύπρο).
Τούτος ο όμορφος πνευματικός χώρος, που αρχίζει απόψε επισήμως τη δεύτερη φάση της πνευματικής ακτινοβολίας του*, κι ευχόμαστε φίλε Ερατοσθένη, να είναι η καλύτερη τιμή στην πρώτη του φάση, κυριαρχείται απ’ τη μορφή του Γεωργίου Καψωμένου, ιδρυτή των «Εκπαιδευτηρίων Κυδωνίας», όπου εκατοντάδες παιδιά της ευρύτερης περιοχής έμαθαν καλά γράμματα. Πριν από λίγα χρόνια βρεθήκαμε με τον Ερατοσθένη σ’ ένα εστιατόριο στους πρόποδες των Λευκών Όρεων. Δώσαμε παραγγελία, αλλά το τραπέζι γέμισε με διπλάσια και τριπλάσια εδέσματα και καλό κρασί…για καμιά δεκαριά σύντεκνους. Πριν προλάβουμε να ρωτήσουμε, πλησίασε ο ιδιοκτήτης και ρώτησε τον Ερατοσθένη:
- Μήπως είσαι ο Ερατοσθένης Καψωμένος, ο γιος του Γεωργίου Καψωμένου, που είχε το Γυμνάσιο Αλικιανού;
- Αυτός είμαι, του απάντησε.
Κι εκείνος, δίνοντάς του το χέρι και εμφανώς συγκινημένος, αντί άλλης σύστασης, του είπε μια μαντινάδα:
«Γυμνάσιο Αλικιανού χρυσάφι θα σε ντύσω
κι όσο να στέκουν τα βουνά δεν θα σε λησμονήσω»
Δεν νομίζω πως μπορεί να υπάρξει επιγραμματικότερη και ποιητικότερη έκφραση για το πώς ζει στη μνήμη των μαθητών του και της κοινωνίας των Χανίων το ιστορικό σχολείο του Αλικιανού που ίδρυσε σε δύσκολους καιρούς ο Γεώργιος Καψωμένος, με τη φιλόλογο και συγγραφέα σύζυγό του Αρτεμισία στο πλευρό του.
Σίγουρα αξίζει στην εναρκτήρια αποψινή μας συνεδρία να γευθούμε ψήγματα απ’ τη στοχαστική σκέψη του διανοητή Γεωργίου Καψωμένου μέσα απ’ την ανάγνωση τριών μόνο μικρών αποσπασμάτων απ’ το πλούσιο δοκιμιακό του έργο, πολύ όμως περισσότερο να συναντηθούμε με τον πολιτικό του οραματισμό μέσα απ’ την ιχνηλάτηση ενδεικτικών και χαρακτηριστικών πολιτικών του θέσεων, όπως αυτές αποτυπώθηκαν στο πολιτικό πρόγραμμα του Χριστιανικού Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδος (ΧΡΙΣΚΕ), το 1950, ενός πολύ πρώιμου για τα ελληνικά, και όχι μόνο, δεδομένα πολιτικού πειράματος.
Το πνευματικό έργο και η στάση ζωής του είναι μια καλή απάντηση στο μεγάλο ερώτημα για το ρόλο των διανοουμένων στις κοινωνίες μας. Ασίγαστος, ακάματος, μα προπαντός ασυμβίβαστος με τις κατεστημένες εξουσίες και τις αθλιότητές τους. Ευγενής και περήφανος, δεν καταδέχτηκε ποτέ το ρεαλισμό της εκμαυλιστικής και αμοραλιστικής προσαρμογής των παντοειδών «συγκατανευσιφάγων» (συγκατανεύουν…για να τρώνε!). Αθεράπευτα ρομαντικός και προσηλωμένος διά βίου σε ένα απαιτητικό «δέον», σε μια απαιτητική κλίμακα αξιών, όπως ταιριάζει στους τίμιους πνευματικούς ταγούς.
Παρέμεινε σε όλη του τη ζωή πνευματικός «ακρίτας» των Χανίων και της Κρήτης, στέλνοντας με τη στάση ζωής του ένα ξεχωριστό μήνυμα άμυνας και αντίστασης στην αφροσύνη των αδιέξοδων Αθηνοκεντρικών πολιτικών που παγίδεψαν τη μισή Ελλάδα στο Λεκανοπέδιο Αττικής καθιστώντας ασφυκτικό το εθνικό μας μέλλον.
Περνώ στην ανάγνωση των τριών αποσπασμάτων απ’ το δοκιμιακό του έργο. Το πρώτο είναι απ’ το δοκίμιο με τίτλο: «Πολιτισμός και Παράδοση», όπου η άποψή του για τη σχέση ιθαγενούς και παγκόσμιου πολιτισμού αναδεικνύει την εξαιρετική ποιότητα της σκέψης του, που δεν τον αφήνει να περιπέσει ούτε στην εθνικιστική περιχαράκωση ούτε στον ισοπεδωτικό κοσμοπολιτισμό.
Διαβάζω: «Η διάκριση ιθαγενούς και παγκόσμιου πολιτισμού εισάγει το πρόβλημα της διαφοροποίησης του πολιτισμού κατά γένη ανθρώπων ή φυλές ή έθνη. Αυτό σημαίνει πολλαπλότητα, όχι όμως ετεροίωση. Είναι η «ποιοτική πολλαπλότητα» του Μπέρξον. Η αυτή ποιότητα με ιδιοφυείς τόνους, οι οποίοι προαναγγέλουν τον οριακό τοκετό της παγκόσμιας ενότητας του πολιτισμού, διαποικιλμένου πάντοτε από τους ιριδισμούς των εθνικών ή φυλετικών χρωμοσωμάτων. Μέσα σ’ αυτούς τους ιριδισμούς τοποθετείται η παράδοση, που, ενώ είναι στοιχείο πολιτισμού, δεν είναι όμως ο πολιτισμός. Είναι μια υπάλληλη έννοια πολιτισμού, αποκαλυπτική του πολιτισμού σε δεδομένο τόπο και χρόνο, χωρίς όμως να χάνει την εξελικτική της δυναμική».
Το δεύτερο απόσπασμα είναι απ’ το πολύ σημαντικό δοκίμιο με τίτλο: «Η μεταφυσική δικαίωση της δημοκρατίας», που ήταν απ’ τις υπέρτατες και κυρίαρχες αξίες της ζωής του. Από βαθιά φιλοσοφική πεποίθηση δημοκράτης ο Γεώργιος Καψωμένος υπήρξε σε όλη του τη ζωή αγωνιστής δημοκράτης, πορεύτηκε σε όλη του τη ζωή με τη αρματωσιά του αληθινού δημοκράτη, με τη δημοκρατία να διαπερνά τη φιλοσοφία ζωής και να προσδιορίζει τον τρόπο ζωής του. Διαβάζω το μικρό απόσπασμα όπου, μέσα απ’ τη διαλεκτική συσχέτιση αγάπης, δικαιοσύνης και δημοκρατίας, ανιχνεύει τη μεταφυσική δικαίωση της δημοκρατίας: «Στη δημοκρατία η ανθρώπινη ύπαρξη ενεργοποιεί διττά τις δυνάμεις της, πρώτα για τη δικαίωση των άλλων μελών της κοινότητας και παράλληλα για τη δική της τελείωση, προωθώντας με τον τρόπο αυτό την υψηλή καταξίωση της ζωής. Η δράση όμως αυτή αποτελεί λειτουργία αγάπης. Άρα η δημοκρατία είναι καθεστώς αγάπης, που σημαίνει καθεστώς γόνιμης πνοής και μεγάλης ψυχικής ευφορίας. Αυτό άλλωστε φανερώνει και ο ορισμός της δικαιοσύνης σαν αρχής σύμφωνα με την οποία ο καθένας δρα κατά τις υπαγορεύσεις της συνείδησής του. Το λεπτό ερώτημα είναι, τι είναι εκείνο που οδηγεί τον άνθρωπο ενώ «πράττει τα εαυτού» να ωφελεί τον πλησίον; Τι άλλο παρά η αγάπη που συνυπάρχει στη δικαιοσύνη, όπως η δικαιοσύνη που συνυπάρχει στην αγάπη».
Το τρίτο και τελευταίο απόσπασμα είναι απ’ το επίσης πολύ σημαντικό δοκίμιο με τίτλο: «Το νόημα της ελευθερίας ή ελευθερίας στεναγμός». Αυτό το διαβάζω άνευ σχολίων: «Για την ελευθερία ο λόγος τώρα, την αξία την παμπόθητη, τη χιλιοτραγουδημένη, που ζει στα μύχια κάθε ακεραιωμένου ανθρώπου, σαν βαθύς ανέκφραστος στεναγμός. Μ’ αυτήν ο άξιος άνθρωπος αναπνέει, μ’ αυτήν οργά, μ’ αυτήν ξανοίγει τις φτερούγες του στους ορίζοντες των μεγάλων οραμάτων, μ’ αυτήν μετεωρίζεται ανάμεσα ουρανού και γης, μ’ αυτήν νικάει την ανάγκη και το φόβο, μ’ αυτήν κερδίζει τα νικητήρια στους ρυθμούς της ιστορίας, μ’ αυτήν πατάει τη στενότητα του χώρου και του χρόνου και κατακεραυνώνει φορέας του κοσμολογικού γίγνεσθαι, εξουσιαστής του Α και σφυρηλάτης του Ω της Συμπαντικής Τελείωσης».
Έπειτα απ’ αυτή την πολύ μικρή περιδιάβαση στο δοκιμιακό στοχασμό του διανοητή Γεωργίου Καψωμένου περνάμε στην ενδεικτική ιχνηλάτηση του πολιτικού και οραματισμού, ενδεικτική λόγω οικονομίας χρόνου που απαιτεί η αποψινή βράδια, ξεκινώντας απ’ τη θεμελιακή ομολογία δημοκρατικής πίστης, όπως αυτή αποτυπώνεται στην 3η θέση των «Πολιτικών γραμμών του Χριστιανικού Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδος», του οποίου υπήρξε ιδρυτής και πρόεδρος.
«Ο λαός είναι πηγή κάθε αρχής και κάθε εξουσίας. Όλα απ’ το λαό και για χάρη του λαού. Το σύνθημα αυτό αναλυόμενο μας δείχνει ότι κέντρο των αξιών του πολιτισμού είναι η αξία της ανθρώπινης προσωπικότητας, που πρέπει να είναι σεβαστή».
Τα σχόλιά μου:
1ον Το σύνθημα: «Όλα απ’ το λαό και για χάρη του λαού» είναι ακόμη αξιοζήλευτο. Παραλλαγές του «έπαιξαν» επικοινωνιακά στη διάρκεια της μεταπολίτευσης, δεκαετίες δηλαδή αργότερα.
2ον Έχει όμως την πολύ ιδιαίτερη σημασία της η επεξήγηση που το ακολουθεί. Μέσα απ’ αυτήν ο Γεώργιος Καψωμένος, εμμέσως πλην σαφώς, θέλει να αντιπαρατεθεί προς τη λαϊκίστικη εκδοχή του συνθήματος, που αναιρεί και τη δημοκρατική του ουσία. Ασφαλιστική δικλείδα η κατοχύρωση του σεβασμού της ανθρώπινης προσωπικότητας ως κέντρου των αξιών του πολιτισμού.
5η θέση: «Το ΧΡΙΣΚΕ αναγνωρίζει ότι στη σημερινή κοινωνία υπάρχει η πάλη των τάξεων, η οποία μπορεί να λήξει μόνο μέσα σε μια καινούργια μορφή πολιτισμού, σε μια νέα τάξη πραγμάτων. Η νέα μορφή όμως του πολιτισμού με τη γόνιμη λύση των αντιθέσεων και των κοινωνικών κρίσεων θα προκύψει μόνο απ’ τον εναρμονισμό των συμφερόντων και των δυνάμεων του συνόλου».
Τα σχόλιά μου:
1ον Ο Γεώργιος Καψωμένος αποδέχεται τη βασική μαρξιστική θέση των Αριστερών Κομμάτων περί πάλης των τάξεων, μια πολύ σημαντική για τον ιδεολογικό του προσανατολισμό παραδοχή.
2ον Η εκδοχή του για τον τερματισμό της, που είναι τεράστιο πολιτικοϊδεολογικό ζήτημα, εκπορεύεται απ’ την πολιτική ευγένεια και τη δημοκρατικότητά του, ανεξάρτητα απ’ το αν μπορεί να κριθεί ως ουτοπική ευπιστία. Σε κάθε περίπτωση δεν μπορεί να παραβλέψει κανείς την ωραία επισήμανση πως το πρόβλημα θα λυθεί με «τον εναρμονισμό των συμφερόντων και των δυνάμεων του συνόλου», και πολύ περισσότερο «μέσα σε μια καινούργια μορφή πολιτισμού».
Απ’ την 6η θέση, όπου γίνεται και αναφορά στον Μάρξ: «Η πολιτική δημοκρατία χωρίς την οικονομική είναι κολοβή. Η οικονομική δημοκρατία χωρίς την πολιτική είναι νόθη»
Το σχόλιό μου:
Με όλη τη δυσκολία των όρων πολιτική και οικονομική δημοκρατία, ο Γεώργιος Καψωμένος επιχειρεί και εδώ να διαφοροποιηθεί απ’ τα δυο κυρίαρχα συστήματα, τον καπιταλισμό, απ’ τον οποίο λείπει η οικονομική δημοκρατία, και το σοβιετικό κομμουνισμό, απ’ τον οποίο έλειπε η πολιτική δημοκρατία, αν βέβαια υπήρχε στην ουσία και η οικονομική. Σε κάθε περίπτωση (ο Γεώργιος Καψωμένος) δεν κάνει εκπτώσεις στη δημοκρατία κι ούτε μπορεί να αποδεχτεί άλλο δρόμο προς το μέλλον πέραν του δημοκρατικού, θέση καθολικά σήμερα αποδεκτή απ’ το προοδευτικό αριστερό κίνημα.
Απ’ την εκκλησιαστική πολιτική: «Για να υπάρξει αληθινός μύστης της αλήθειας και των άλλων ιδανικών η Εκκλησία, πρέπει να σπάσει κάθε δεσμό με το κράτος».
Το σχόλιό μου:
Ο χωρισμός Εκκλησίας και Κράτους, που συνιστά καθυστέρηση της πολιτικής μας ζωής σε σύγκριση με το σύγχρονο κόσμο, με ευθύνη των δύο μεγάλων κομμάτων δεν αποτολμήθηκε, για ευνόητους λόγους, ούτε στην τελευταία αναθεώρηση του Συντάγματος. Ο Γεώργιος Καψωμένος το είχε ως θέση του Κόμματός του απ’ το 1950 παρακαλώ.
Απ’ την εκπαιδευτική πολιτική: «Θα επιδιώξουμε τη μεταρρύθμιση των εκπαιδευτικών θεσμών, ώστε η εκπαίδευση να γίνει πραγματικό κτήμα του λαού και όχι των ολίγων. Σήμερα η παιδεία έχει χάσει τον πνευματικό της χαρακτήρα κι έχει μεταβληθεί σε εμπόρευμα».
Τα σχόλια περιττεύουν.
Απ’ την κοινωνικο-οικονομική πολιτική: α) Για την εργατική τάξη: «Ο εργάτης είναι παραγωγική και ηθική αξία. Έχει δικαιώματα επί της παραγωγής καθώς και επί των ηθικών σχέσεων που διέπουν και συγκρατούν το κοινωνικό σύνολο… Το ΧΡΙΣΚΕ θεωρεί τον εργάτη ως το φορέα του υψηλότερου ιστορικού και πολιτιστικού νοήματος της εποχής μας… Η τάξη των εργατών πρέπει να ανυψωθεί και θα ανυψωθεί» β) Για την αγροτική τάξη: «Το ΧΡΙΣΚΕ θεωρεί την αγροτική τάξη ισότιμη και ισοστάσια προς την τάξη των εργατών…Η χώρα μας είναι κατεξοχήν γεωργική…Γι’ αυτό, παρά την ηθική εξομοίωση εργατών-αγροτών, τοποθετεί το μεγαλύτερο βάρος της κοινωνικής και οικονομικής ανασυγκρότησης της χώρας στην τάξη των αγροτών».
Το σχόλιό μου:
Κι εδώ οι διαφοροποιήσεις απ’ τις κυρίαρχες λενινιστικές θέσεις των Αριστερών Κομμάτων κι η ανίχνευση συνθετότερων δημοκρατικών δρόμων, ανεξάρτητα και πάλι απ’ το αν συμφωνεί ή διαφωνεί κανείς, είναι προφανείς. Πάντως τον πυρήνα της σκέψης του θα τον βρούμε πολλές φορές στις καλές στιγμές της μεταπολεμικής ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας.
Απ’ τις πολιτικές μεταρρυθμίσεις: Γυναικεία ψήφος: «Το ΧΡΙΣΚΕ αναγνωρίζει στη γυναίκα ισοτιμία με τον άνδρα. Θα λάβει επομένως το δικαίωμα να συμμετέχει σε όλες τις λειτουργίες της πολιτείας. Να ψηφίζει και να ψηφίζεται όχι μόνο στις δημοτικές αλλά και στις βουλευτικές εκλογές. Στην εργατική επίσης νομοθεσία θα θεσπιστεί ίση αμοιβή για ίση εργασία με τον άνδρα».
Χρειάζονται σχόλια; Δεν νομίζω.
Όπως δε νομίζω πως θα έπρεπε απόψε να επεκταθούμε περισσότερο. Φρονώ όμως πως αξίζει επιλογικά να επισημάνουμε:
Πρώτον, πως αυτός ο αγνός ιδεολόγος της δημοκρατικής Αριστεράς ήταν Θεολόγος, έγκριτος Θεολόγος με έντονη θεολογική δράση. Και δεν ήταν, ούτε και τώρα είναι απ’ τα συνήθη ένας Θεολόγος να είναι και σοσιαλιστής με μαρξιστικές μάλιστα αναφορές.
Δεύτερον, χάραξε τη χριστιανοσοσιαλιστική του στρατηγική σε καιρούς που δεν ήταν εύκολο να κάνει κανείς τέτοια βήματα. Μιλάμε για την Κατοχή, την εμφυλιακή και την πρώτη μετεμφυλιακή περίοδο, τότε που και η υποψία αριστεροσύνης δεν ήταν άνευ κόστους. Θυμηθείτε τα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων και τα περί συνοδοιπόρων.
Τρίτον, σήκωσε το χριστιανοσοσιαλιστικό λάβαρο, όταν η Ευρώπη σήκωσε το χριστιανοδημοκρατικό. Και το σήκωσε στην ελληνική επαρχία, στα Χανιά. Όχι στην Αθήνα, όπου, για πολλούς λόγους, ήταν πιο εύκολη η διακίνηση πολιτικών ιδεών και πιο ανεκτή, συγκριτικά πάντοτε, η όποια αντικατεστημένη πολιτική δράση.
Και τέταρτον, όπερ και το σημαντικότερο, έβαλε, απ’ τους πρώτους αυτός, πολιτικά και ιδεολογικά ζητήματα που τα άγγιξε η ευρωπαϊκή διανόηση, ιδεαλιστές και μαρξιστές φιλόσοφοι, μετά τη δεκαετία του 1960. Αναφέρομαι στο φιλοσοφικό διάλογο Μαρξιστών-Καθολικών των δεκαετιών 1960 και 1970 στη Γαλλία και την Ιταλία.
Γι’ αυτό, διαβάζοντας τα πολιτικά του κείμενα συγκινούμαι με την οραματική ευγένεια και τη ρομαντική αγαθότητα του ανδρός. Όσο κι αν ακουστεί υπερβολικό κάποιες απόψεις του Γεωργίου Καψωμένου δεν έρχονται απ’ το 1950, έτος ίδρυσης του ΧΡΙΣΚΕ, έρχονται απ’ το μέλλον.
Θα μου επιτρέψετε να κλείσω απαγγέλλοντας, όσο μπορώ, ένα σονέτο του 1947, του Θρασύβουλου Χατζάκη, αφιερωμένο στον Γεώργιο Καψωμένο:
ΣΤΟ ΓΙΩΡΓΗ ΚΑΨΩΜΕΝΟ
Γόνος βλαστός της καλομάνας Κρήτης,
της ιδέας θερμουργός κι ερμηνευτής,
του λόγου του υψηλού πρωτοτεχνίτης,
της αρετής εσύ ο ενσαρκωτής.
Της πίστης της σωστής στέκεις γρανίτης,
του καλού και του δικαίου μαχητής,
δάσκαλος καινοτόμος και προφήτης,
του λαού σου κι αδελφός κι εμψυχωτής.
Η σαγηνευτική σοφή φωνή σου,
μ’ ιδανικά εμπνευσμένη, ποιητική,
ξέσπασμα βγαίνει της αγνής ψυχής σου.
Το καθαρό σου τ’ αύριο βλέπει μάτι,
με θέρμη, σιγουριά θρησκευτική,
Έλληνα, ανθρώπου, τίμιου δημοκράτη.
* Ομιλία στον Αλικιανό Χανίων προς τιμήν του Γεωργίου Καψωμένου, το Καλοκαίρι του 2010, στην εναρκτήρια πανηγυρική συνεδρία της 5ης Αυγούστου. (5-8 Αυγούστου 2010: Συνέδριο Εταιρείας Κρητικών Σπουδών – Ιδρύματος Καψωμένου – Αφιέρωμα στην Κύπρο: οι τέχνες και τα γράμματα στην Κύπρο).